Sous-sections
Voci cénk modéles di viebes, sorlon leu cawete: (1) -er, (2)
-î, (3) -yî, (4) -i, (5) -e
- (1) tchanter (chanter),
viker (vivre), pinser (penser)...;
- (2) candjî; bodjî (bouger), flayî
(frapper)...;
- (3) netyî (nettoyer), s(i)tudyî
(étudier), bwèstyî (boiter), mawyî
(mâcher)...;
- (4) fini (finir), pårti
(partager), flåwi (faiblir), rimpli
(remplir)...;
- (5) code (cueillir), mete
(mettre), dîre (dire), s(i)påde
(répandre)...
- (1) dji tchant-e, ti tchant-es, i tchant-e,
nos tchant-ans, vos tchant-ez, i
tchant-èt
- (2) dji candj-e, ti candj-es,
i candj-e, nos candj-ans, vos candj-îz,
i candj-èt
- (3) dji net-eye, ti
net-eyes, i net-eye, nos net-ians, vos
net-yîz, i net-ièt
- (4) dji fini, ti
fini-s, i fini-t, nos finixh-ans, vos
finixh-oz, i finixh-èt
- (5) dji met, ti
met-s, i met, nos met-ans, vos met-oz,
i met-èt
Por vos avu åjhey, sovnoz vos k' i gn a ki les atôchîs (2e djins do
pluriel) ki candjèt d' on groupe di viebes a l' ôte: les viebes è
-er purdèt on -ez, les viebes è -(y)î
purdèt on -îz eyèt tos l's ôtes viebes (è -i, è
-e eyèt les disrîlés) purdèt on -oz.
Tos les viebes:
- dji tchant-rè, ti tchant-rès, i tchant-rè,
nos tchant-rans, vos tchant-roz, i
tchant-ront
- (1) dji tchant-éve, ti tchant-éves, i
tchant-éve, nos tchant-ins, vos tchant-îz,
i tchant-int
- (2) dji candj-îve, ti
candj-îves, i candj-îve, nos candj-ins,
vos candj-îz, i candj-int
- (3,4,5) dji
met-eu, ti met-eus, i met-eut, nos
met-ins, vos met-îz, i met-int
Por vos avu åjhey, sovnoz vos k' i gn a ki les foûmes do singulî ki
candjèt: les viebes è -er purdèt on -éve; les viebes
è -(y)î purdèt on -îve eyèt tos l's ôtes viebes (è
-e, è -i eyèt les disrîlés) purdèt on -eu.
Tos les viebes:
- dji tchant-a, ti tchant-as, i tchant-a,
nos tchant-îs, vos tchant-îz, i tchant-ît
Å singulî, tos les viebes polèt prinde cisse cawete -a. Mins
i gn a des viebes ki polèt avu 'ne ôte foûme, pus disrîleye, metans:
- dji djha (je dis) ou dji deri;
dj' esta (je fus) ou dji fouri ou dji
fou; dj' ava (j'eus) ou dj' ouri ou
dj' ou; i vola (il voulut) ou i vôve;
ele vina (elle vint) ou ele vinve; dji
divna (je devins) ou dji dvinve; on pola (on
put) ou on pôve, evnd.
Tos les viebes:
- ki dji tchant-e, ki ti tchant-es, k' i
tchant-e, ki nos tchant-anxhe, ki vos
tchant-oxhe, k' i tchant-exhe
Les viebes do modéle fini si cdûjhèt come les ôtes:
- ki dji finixhe, ti finixhes, i finixhe, nos finixhanxhe, vos
finixhoxhe, i finixhexhe
On s' sieve sovint do suddjonctif prézintrece dins les fråzletes
aloyeyes:
- i n' permetrè nén k' vos nd aloxe (il ne permettra pas
que vous partiez); i n' fåt nén k' i wangnexhe li match (il
ne faut pas qu'ils gagnent le match); i faleut ki djel
mwinne è scole (il fallait que je l'emmène à l'école) [on conseye
d' eployî li suddjonctif erîrece durant vaici: i faleut ki
djel mwinrnaxhe minaxhe...]; i fåreut ki vos
sepoxhe kî ce ki c' est (il faudrait que vous sachiez de qui il
s'agit) [on pout eployî li codicioneu vaici: i fåreut ki vos
sårîz...]
Tos les viebes:
- ki dji tchant-axhe, ki ti tchant-axhes, k' i tchant-axhe, ki
nos tchant-inxhe, ki vos tchant-îxhe, k' i tchant-inxhe
Å singulî, tos les viebes polèt prinde cisse cawete -axhe.
Mins nerén, tot come l' indicatif erîrece a des spéciålès foûmes, li
suddjonctif erîrece durant end a eto:
- i faleut ki dji derisse ou ki dji dijhaxhe (il
fallait que je dise / dît), i faleut ki dj' estaxhe ou
ki dji fouxhe (il fallait que je sois / fût), i
faleut ki dj' euxhe ou ki dj' avaxhe ou ki
dj' ouxhe
Li suddjonctif erîrece e-st eployî dins les aloyeyès fråzletes po
dvizer d' åk ki s' a passé dvant on moumint lu minme passé (ou pa des
côps cwand li viebe del maisse fråzlete e-st å codinioneu):
- i rawårda ki l' ôte rivnaxhe (il attendit que l'autre
revienne); nos avans dmandé ki li goviernumint vôtaxhe li lwè
(nous avons demandé à ce que le gouvernement vote la loi); i
sereut foû tins k' i ndè ralaxhe avou l's ôtes (il est plus que
temps qu'il retourne avec les autres)
I pout esse eployî tot seu po djåzer d' åk ki n' s' a nén passé è passé:
- i n' ouxhe pus gripé so èn åbe po tot l' ôr do monde (il ne
serait plus grimpé sur un arbre pour tout l'or du monde)
On l' trove eto dins des fråzlete aloyeye d' abayeye, après si:
- s' on-z avaxhe avu sogne do djower Ionesco dvant 'ne pougneye di
djins, i n' sereut nin oûy on classike. (si l'on avait eu peur de
jouer Ionesco devant une poignée de gens, aujourd'hui, il ne serait
pas un classique).
Tos les viebes:
- dji tchant-reu, ti tchant-reus, i tchant-reut, nos
tchant-rins, vos tchant-rîz, i tchant-rint
On s' sieve do codicioneus prézintrece avou 'ne valixhance di
sopoizeye, d' abayeye:
- i ploût a saeyeas, on n' tchesreut nén on tchén a l' ouxh (il
pleut à seaux, on ne chasserait pas un chien dehors); dji dmandreu
l' dobe k' i m' l' acatrint co (je demanderais le double qu'ils me
l'achèteraient quand même)
On s' endè sieve eto po djåzer d' ene zine, ene eveye, on dzîr:
- dji sereu voltî sacwantès eures pus vî (je voudrais avoir
quelques heures de plus)
Dins sacwantès ratoûrneures totes faites:
- dji den'reu tot çou ki ç' sereut po savu cwè (je donnerais
tout pour savoir ce qui se passe); dijhoz me ni sereut ce k'
ene parole, eyèt dji serè rweri (dites-moi seulement une parole et
je serai guéri)
Dins ene fråzlete aloyeye si li viebe del maisse fråzlete est lu minme
å codicioneu:
- i fåreut ki vos sårîz kî ce ki c' est (il faudrait que vous
sachiez de qui il s'agit)
Les foûmes sont les minmes ki les cenes di l' indicatif prézintrece (a
pus k' on n' sicrît nou s a l' atôchî ou 2e djin):
- tchant-e, candj-e, net-eye, fini, met
- tchant-ans, candj-ans, net-ians, fini-xh-ans, met-ans
- tchant-ez, candj-îz, net-yîz, fini-xh-oz, met-oz
- tchant-ant, candj-ant, net-iant, fini-xh-ant, met-ant
Li pårticipe prézintrece pout aler avou è, a, tot, è tot, tot
è (mî ki l' epront å francès an) po fé on jerondif:
- i racontéve çoula tot djipant (il racontait cela en riant)
- tchant-é, tchant-eye
- candj-î, candj-eye
- net-yî, net-ieye
- fini, fin-eye
- met-ou, met-owe
I s' batixhèt tofer avou l' aidant viebe avu:
- ripassé prézint (indicatif)): il a mindjî
- ripassé erîrece durant (indicatif): il aveut mindjî
- ripassé erîrece (indicatif)): il ava mindjî
- ripassé futeurrece (indicatif): il årè mindjî
- ripassé prézint (codicioneu): il åreut mindjî
- ripassé prézint (suddjonctif): k' il åye mindjî
- ripassé erîrece durant (suddjonctif) k' il åyaxhe mindjî
On-z eploye avu minme divins les cas ki li francès si sieve
di être:
- elle a toumé (elle est tombée); il aveut vnou (il
était venu); il a morou dvant-îr (il est mort avant-hier);
dji m' a bén plait (je me suis bien plu); ça s' a
csemé (cela s'est répandu)
Li pårticipe erîrece eployî avou avu dimeure tofer
énvariåve (å rvier do francès):
- les biokes qui dj' a mougnî (les prunes que j'ai
mangées); djelz a veyou (je les ai vues)
Li rpassé prézint do condicioneu e-st eployî po djåzer d' ene sacwè
ki n' s' a nén passé è vî tins:
- il åreut stî binåjhe, di vey çoula (il aurait été heureux de
voir ça)
Li rpassé futeurrece di l' indicatif e-st eployî come abayeye:
- il årè stî ritnou è buro (il aura été retenu au bureau)
I sont costrûts tertos avou on rpassé tins di l' aidant viebe
avu eyèt li pårticipe erîrece:
- rirpassé prézint: dj' a-st avu tchanté
- rirpassé erîrece durant: dj' aveu-st avu tchanté
- rirpassé erîrece: dj' ava-st avu tchanté
- rirpassé futeurrece: dj' årè-st avu tchanté
- rirpassé prézint (codicioneu): dj' åreu-st avu tchanté
- rirpassé prézint (suddjonctif): qui dj' åye avu tchanté
- rirpassé erîrece durant (suddjonctif): qui dj' åyaxhe avu
tchanté
On s' sieve mwints côps di ces tins la po djåzer d' åk ki s' a passé
dvantrinn'mint (dvant 'ne sacwè d' ôte):
- cwand il a-st avu boevou si grand vere d' aiwe, il a stî
coûtchî. (une fois (qu'il a eu) bu sont grand verre d'eau, il est
allé se coucher)
Li rirpassé erîrece do codicioneu e-st eployî po djåzer d' ene sacwè
ki n' s' a nén passé è passé:
- i s' åreut-st avu dmandé si c' ît ene imådje télmint
k' elle ît bele (il se serait demandé si c'était une image,
tellement elle était belle)
On l' batit avou l' aidant viebe esse:
- dj' a veyou (j'ai vu) dj' a stî veyou
(j'ai été vu); elle åreut-st avu tchanté (elle eut chanté) elle åreut-st avu stî tchanteye (elle eut été
chantée); ele dîrè (elle dira) ele serè dite
(elle sera dite)
Li coplémint d' ovreu e-st adrovou avou les dvancetes pa
(eto: på, påzès) ou di (eto: do, des):
- dj' a stî veyou pa les pås påzès
des djindåmes (j'ai été vu par les gendarmes); elle åreut-st avu
stî tchanteye des cmeres (elle eut été chantée par les femmes);
ele serè dite di nosse man (elle sera dite par ma mère)
Li pårticipe erîrece eployî avou esse s' acoide avou li
sudjet di esse:
- ele serè co seur disputeye di s' mame (elle sera sûrement
encore engueulée par sa mère)
- Indic. préz.: dj' a, t' as, il a, nos avans, vos avoz, il
ont
- Indic. futeurrece: dj' årè, t' årès, il årè, nos årans,
vos åroz, il åront
- Ind. erîrece durant: dj' aveu,
t' aveus, il aveut, nos avins, vos avîz, il avint
- Ind. erîrece: dj' ava, t' ava, il ava, nos avîs, vos avîz, il
avît
- Suddj. préz.: dj' åye, t' åyes, il åye, nos åyanxhe, vos åyoxhe, il
åyexhe
- Suddj. erîrece durant: dj' avaxhe, t' avaxhe, il avaxhe, nos
avinxhe, vos avîxhe, il avinxhe
- Cod. préz.: dj' åreu, t' åreus, il åreut, nos årins, vos årîz, il
årint
- Comandeu: åye, åyans, åyoz
- Pårt. préz.: avant
- Pårt. erîrece: avu
- Indic. préz.: dji so, t' es, il est, nos estans, vos estoz, i
sont
- Indic. futur.: dji serè, ti serès, i serè, nos
serans, vos seroz, i seront
- Ind. erîrece durant: dj' esteu, t' esteus, il esteut, nos estins,
vos estîz, il estint
- Ind. erîrece: dj' esta, t' estas, il esta, nos
estîs, vos estîz, il estît
- Suddj. préz.: dji seuye, ti seuyes, i seuye, nos seuyanxhe, vos
seuyoxhe, i seuyexhe
- Suddj. erîrece durant: dj' estaxhe, t' estaxhe,
il estaxhe, nos estinxhe, vos estîxhe, il estinxhe
- Cod. préz.: dji sereu, ti sereus, i sereut, nos serins, vos
serîz, i serint
- Comandeu: seuye, seuyans, seuyoz
- Pårt. préz.: estant
- årt. erîrece: s(i)tî
Les viebes ki leu bodje finit avou deus cossounes (mostr-er,
sofl-er, tcherdj-î, egzist-er, dispiert-er, toûrn-er, aprest-er
candjèt a l' indicitatif prézintrece singulî, å
suddjonctif prézint singulî, å cmandeu prézint
singulî, a l'indicatif futeurrece eyèt å
codicioneu prézint. Ces candjmints la si polèt fé di
troes façons:
- Ene voyale e si stitche inte les deus cossounes:
- mostrer (montrer): dj mostere, dji mosterrè, dji
mosterreu, ki dji mostere, mostere!; sofler (souffler):
dji sofele, dji sofelrè, dji sofelreu, ki dji sofele,
sofele!. Mins: nos mostrans, dji mostréve, dji mostra, ki
nos mostranxhe, mostrans...; nos soflans, dji sofléve, dji
sofla, ki dji soflaxhe, soflans, soflé...
- Li cawete -e divént -eye
- disfoyter (effeuiller): dji disfoyteye, nos disfoytans,
dji disfoyteyrè, nos disfoyteyrans, dji disfoyteyreu, nos disfoyteyrins,
qui dji disfoyteye, qui nos disfoytanxhe, disfoyteye-lu
- Li prumîre coussoune tome si c' e-st on r:
- dispierter (réveiller): dji dispiete, dji
dispietrè, ki ti dispietes...; wårder (garder): dji wåde,
ele wådrè, nos wådrins...; apoirter (apporter): dj' apoite,
elle apoitreut, apoite mèl...; toûrner (tourner): dji
toûne, nos toûnrans.
Bråmint des viebes polèt avu deus ou minme troes foûmes:
- pårler (parler): dji påle, dji pårleye, dji parole;
mostrer (montrer): dji mostere ou dji mosse; intrer (entrer):
dj' intere ou
dj' inte; rescontrer (rencontrer): dji rescontere ou
dji resconte; cûtner (mijoter): ele cûtneye ou
ele cûtene; canlter (bavarder): i canlteye ou
i canlete; dispierter (réveiller): dji
dispiete ou dji dispierteye; coster (coûter): ça
cosse ou ça costeye; fiester (fêter): dji fiesse
ou dji fiesteye; wårder (garder): dji wåde ou
dji wårdeye; aprester (apprêter): dj' apresse ou
dj' apresteye; risker (risquer): dji risse ou
dji riskeye; ovrer (travailler): dj' oûvere ou dj' ovreye; egzister (exister):
dj' egzisteye ou dj' egzisse; pruster
(prêter): dji prusteye ou dji prusse; etc.
- aler (aller): dji va, nos alans, i vont; dj' a stî;
dj' îrè; ki dji våye
- ashîr (asseoir) dj' ashî,
nos ashiant; dj' a-st ashîd; dj' ashîrè; ki dj' ashîxhe
- boere (boire) dji boe, nos boevans, dj' a boevou; dji
boerè; ki dji boeve
- croere (croire) dji croe, nos
croeyans; dj' a croeyou; dji croerè; ki dji croeye
- cweri
(chercher) dji cwîr, nos cwerans; dj' a cwerou; i cwîrrè; ki
dji cwîre
- diner (donner): dji dene, nos d(i)nans;
dj' a d(i)né; dji den'rè; ki dji dene
- dire (dire)
dji di, nos dijhans; dj' a dit; dji dîrè; ki dji dîxhe;
d(i)vu (devoir) dji doe, nos d(i)vans; dj' a d(i)vou;
dji doerè
- doirmi (dormir): dji doime, nos
doirmans; dj' a doirmou; dji doimrè; ki dji doime
- falu (falloir) i fåt, il a falou. Fut. : i fårè.
Suddj. préz.: ?
- fé (faire): dji fai, nos f(i)jhans;
il ont fait; dji frè; ki dji faixhe
- kinoxhe
(connaître): dji k(i)noxhe, nos k(i)noxhans; dj' a k(i)noxhou;
dji k(i)noxhrè; ki dji k(i)noxhe
- leyî (laisser):
dji lai, nos leyans; dj' a leyî; nos lairans; ki dji laixhe
lure (luire): i lût, i lûjhèt; i lûrè; il a lût; k' i
lûxhe
- lére (lire): dji lé, nos léjhans; dj' a
léjhou; dji lérè; ki dji léxhe
- mori (mourir): dji
moûr, nos morans; dj' a morou; dji moûrrè; ki dji moûre;
p(o)lu (pouvoir) dji pou, nos p(o)lans; dj' a
p(o)lou; dji pôrè; ki dji pôye
- prinde (prendre)
dji prind, nos purdans; dj' a prins; dji pudrè; ki dji
prinxhe
- rire (rire): dji rey, nos riyans; dj' a
rî; dji reyrè; ki dji reye
- savu (savoir): dji
sai, nos savans; dj' a sepou; dji sårè; ki dji sepe
- shure
(suivre): dji shû, nos shûvans; dj' a shûvou; dji shûrè; ki
dji shûxhe
- tchair (tomber): dji tchai, nos
tcheyans; dj' a tcheyou; dji tchairè; ki dji tchaiye
- t(i)ni (tenir): dji tén, nos t(i)nans; dj' a t(i)nou;
dji ténrè; ki dji ténxhe
- valu (valoir): dji vå,
nos valans; dj' a valou; dji vårè
- vey (voir): dji
voe, nos voeyans; dj' a voeyou; dji vierè; ki dji voeye
- v(i)ni (venir): dji vén, nos v(i)nans; dj' a
v(i)nou; dji vénrè; ki dji vénxhe
- v(o)lu (vouloir), come
polu.
Lorint HENDSCHEL
2001-08-31