Ôrtografeye eyèt prononçaedje

Adrovaedje

Li pus grande pårt des scrîjhaedjes k' on trove ezès rvuwes walones d' enut eployèt li «sistinme fonétike Feller», k' oblidje a noter totes les variantes di tos les pårlers. Par egzimpe, li mot francès «chambre» pout esse prononcî chambr, cham'breu, chimbr, champ', evnd. Portant, tertos scrîjhèt del minme façon. Avou li sistinme da Feller, li mot walon côp pout esse sicrît côp, cô$^n$p, cônp, cöp, coûp, cōp. Li mot novea pout esse sicrît novia ou novê, evnd. I gn a eto bråmint des façons di scrîre des mots ki s' prononcèt del minme manîre (ki eyèt qui, i faut eyèt i fôt, tôve eyèt tauve, evnd.). Cisse pitite croejhete n' eploye nén li scrîjhaedje fonétike da Feller mins l'ôrtografe normalijheye: come l' ôrtografeye des ôtes lingaedjes uropeyins d' enut, elle est fwaite di letes ou di trokes di letes (les scrîjhas) ki rprézintèt, pa des côps, pluzieurs prononçaedjes. Li léjheu(se) doet aprinde kimint prononcî li scrîjhaedje dins li walon k' i ou ele sohaite cåzer.

Les scrîjhas

On scrîjha e-st ene lete (â, b, é, f evnd.), ou ene troke di deus (xh, ch, an) ou troes letes (tch, sch ), ki siervèt a scrîre: (1) des sons aparintés do lingaedje, metans ô: côp si prononce côp, cônp, coûp, evnd.; (2) des foninmes aparintés do lingaedje, metans xh: pexhon si prononce pèchon ou pèhon; (3) des diferinces inte pårlers, metans ea: novea si prononce novia ou novê.

Les letes

L' åbécé di l' ôrtografeye walone conte vint cénk letes, les minmes k' è francès, mins sins li q:

• a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, w, x, y, z.

a

• gade (chèvre), il abata (il abattit), vola (voilà), cas (cas), avou (avec), a (à).

â

Prononcaedje: longou a. Ci scrîjha la est co råre è rfondou walon: li minme son si scrît sovint å. Egzimpes:

• diâle (diable), Châlerwè (Charleroi).

å

Prononcaedje: come è francès eau (do costé di Nameur eyèt Châlerwè), ou come è l' inglès law (do costé di Lîdje) ou come â (è l' Årdene). Egzimpes:

• påsse (pâte), å (au), djåzer (parler) malåde (malade), tchåsse (chausse), cåzer (parler), håsse (hâte), lård (lard), åjhey (facile), i fåt (il faut), tåve (table), må (mal), rindåve (rentable)

ae

Prononcaedje: come a (li pus sovint do costé di Châlerwè) ou come è (li pus sovint è l' Årdene eyèt a Lîdje). Egzimpes:

• plaece (place), glaece (glace), passaedje (passage), scrîjhaedje (écriture), saetchî (tirer)

ai

Prononcaedje: come é ou come ê. Egzimpes:

• maisse (maître), i fait (il fait), aiwe (eau), vaici (ici), afaire (chose, affaire), vraiy (vrai)

an

• Djan (Jean), blanc (blanc), divant (avant, devant), cwand (quand), nos dijhans (nous disons), Djan (Jean), nos årans (nous aurons).

b

• bén (bien), aboird (abord), betch (bec).

c

Waitîz a k.

ch

Ci scrîjha la est råre è rfondou walon. Li minme son si scrît sovint xh. Egzimpes:

• chal (ici), chôcolåt (chocolat), muchî (cacher), acharné (acharné)

d

• des (des), droet (droit), di (de), dimander (demander), rindou (rendu)

dj

Prononçaedje: come è francès jazz, jeans. Egzimpes:

• djin (personne), rodji (rougir), dji (je), radjouter (ajouter), adje (âge), lîdjwès (Liégeois).

e (å cmince ou å dvins d' on mot)

Prononçaedje: è. Egzimpes:

• efant (enfant), aredje (rage), biesse (bête), les (les), pierdant (perdant).

A feyes, dins des coines k' i gn a, li dvintrin e ni s' dit nén, metans dins:

• dji serè: dji sèrè ou dji srè (je serai); c' est pezant: pèzant ou pzant (c'est lourd); ledjîr: lèdjîr ou ldjîr (léger); boledjî: bolèdjî ou boldjî (boulanger).

e (å coron des mots)

Ni s' prononce jamais. Egzimpes:

• gade (chèvre), blame (flamme), rôze (rose), dji cmince (je commence).

é

• pés (pis), viké (vécu), fé (faire).

ea

Prononçaedje: ia do costé di Nameur eyèt Châlerwè èt ê do costé di Lîdje èt è l' Årdene. Egzimpes:

• novea (novia $\sim$ novê) (nouveau), bea (bia $\sim$ bê) (beau), mantea (mantê $\sim$ mantia), vea (veau) (vê $\sim$ via), cokea (cokê $\sim$ cokia), tchapea (tchapê $\sim$ tchapê), Donea (Petit Daniel, no di djin), Sarolea (no di djin).

én

Prononçaedje: é naziå ou nén (apreume do costé di Châlerwè èt è Roman Payis); ou come in (d' abôrd tot costé) ou i naziå (Èl Louviére eyèt Nivele). Si vos balzinez: come in, c' est todi bon. Egzimpes:

• bén (bien), rén (rien), tchén (chien).

eu

Prononçaedje: come è francès œuf ou come è francès mieux. Si vos balzinez, prononcîz come dins mieux, ça serè todi bon (a pus ki dins ene feume eyèt leune, comeune, fôrteune, apreume, evnd., ki li eu, vinant d' on u, s' î prononce come dins œuf). Egzimpes:

• leup (loup), feume (femme), dj' esteu (j'étais), leune (lune), dj' esteu (j'étais), dji sereu (je serais), deus (deux).

ey(e)

Prononçaedje: èy (come è francès pareil) ou îy (come li prononçaedje di vie è francès del Walon'reye). Si vos balzinez, li prononçaedje èy est todi bon eyèt-z esse rissintou come «pus walon». Egzimpes:

• åjhey (facile), industreye (industrie), ene feye (une fois)

Dins les pårticipes erîreces femrins ou les ekivalants des mots francès k' ont on -ée å coron, ci scrîjha la si prononce li pus sovint longou, come on éye ou êye (mins li prononçaedje coûrt -èye egzisteye eto):

• tchanteye (chantée), meleye (pommier), intreye (entrée), ça costeye (ça coûte)

f

Ci son la ni s' sicrît måy ph. Egzimpes:

• feume (femme), Afrike (Afrique), filozofe (philosophe), fé (faire), feye (fois, fille), afe (aphte), diferin (différent)

g

Come è francès, on scrît gu pa dvant e eyèt i. Egzimpes:

• gade (chèvre), gueuye (gueule), egzister (exister), gros (gros).

gn

Ci son la si scrît a feyes ny dins les viebes come comunyî ou les adjectifs come iranyin. Egzimpes:

• fignesse (fenêtre), pogn (poing) i gn a (il y a), wangnî (gagner), cogne (forme).

h

Prononçaedje: h come è l' inglès hall ou nén prononcî. Egzimpes:

• hoye (charbon), havet (crochet), cahute (cahute), hintche (gauche), ahåyant (intéressant), hamtea (hameau), houkî (appeler), hawe (houe), sohaitî (souhaiter), hatchî (hacher)

Dins les coines eyu çk i n' si prononcèt nén, les h divins on mot polèt esse discandjî avou on y ou on w dins li prononçaedje. I polèt eto espaitchî li loyaedje di deus mots (come divins li francès les haricots). Egzimpes:

• ahan > awan (automne), cohoudri > si cowoudri (se secouer en tous sens), cohossî > cowossî (cahoter), brouheu > brouweû (brume), cahute > cayute (cabane)

i

Prononçaedje: i, mins sovint nén si «tinkyî» k' è francès. Li lete y ni sieve måy a scrîre on son i: tipe (type). Egzimpes:

• mi (moi), pitit (petit), li (le, la), dji (je), rivni (revenir).

î

Prononçaedje: come on i, mins longou eyèt tinkyî. Egzimpes:

• mî (mieux), vî (vieux), pîd (pied), candjî (changer), scrît (écrit), Lîdje (Liège), châlerwetî (carolorégien), prumî (premier).

in

On n' si sieve måy di ein ou ain è walon. Waitîz bén al manîre di scrîre des mots come crinme (crême), tchinne (chêne), evnd. Egzimpes:

• rinde (rendre), dj' aprind (j'apprends), sovint (souvent), sistinme (système), kimint (comment), mwin (main)

j

Ci scrîjha la est råre è rfondou walon èt n' aparexhe, bén sovint, ki dins des epronts å francès. Egzimpes:

• jate (tasse), eponje (éponge), Beljike (Belgique).

jh

Prononçaedje: come h è payis di Lîdje; come j è l' Ardene èt ezès payis di Nameur eyèt Châlerwè. Egzimpes:

• prîjhon (prîhon $\sim$ prîjon) (prison), måjhon (mâhon $\sim$ maujon $\sim$ mâjon + ôtès foûmes) (maison), åjhey (åhèy $\sim$ åhî $\sim$ âjî $\sim$ aujî + ôtès foûmes) (facile), nåjhi (nåhi $\sim$ nauji $\sim$ nâji) (fatigué), vijhén (vijin $\sim$ vihin) (voisin), tchimîjhe (tchimîje $\sim$ tchimîhe) (chemise), coujhene (coujène $\sim$ couhène $\sim$ cûjène) (cuisine), plaijhant (plêhant $\sim$ plêjant) (agréable), oujhê (oûhê $\sim$ oujê) (oiseau), batijhî (batihî $\sim$ batijî) (baptiser), dîjh (dîh $\sim$ dîj) (dix), shîjh (chîh $\sim$ chîj) (six) + ôtès foûmes); codjowaedje des viebes avou -îre, -ûre, -aire: dîre (dire) $\leftrightarrow$ nos djhans (nos dhans $\sim$ nos djans) (nous disons); taire (taire) $\leftrightarrow$ i s' taijhèt (i s' têhèt $\sim$ i s' têjèt) (ils se taisent); distrûre (détruire) $\leftrightarrow$ vos distrûjhoz (vos distrûhoz $\sim$ vos distrûjoz)... (vous détruisez)

k

On scrît c pa dvant a, o eyèt les cossounes. Li q n' egzisteye nén è scrîjhaedje normålijhî.

• crole (boucle), cwand (quand), viker (vivre), nos vicans (nous vivons), ki (que), stoumak (estomac), cwè (quoi), cwiter (quitter), cok (coq), otomaticmint (automatiquement).

l

• loyî (lier), aile (aile)

m

• mwin (main), åme (âme).

n

• nawe (fainéant), anoyî (attristé).

o

• posse (poste), clokî (clocher), soris (souris).

ô

Prononçaedje: come è francès eau (pa plaeces on pô naziålijhî ou adrovou). Egzimpes:

• rôze (rose), ôte (autre), ôr (or), côp (coup), on pô (un peu), ôre (entendre), ôtomatike (automatique).

oe

Prononçaedje: li pus sovint come eû (francès mieux) ou come wè. Les deus prononçaedje sont todi bons, cabén ki li prumî est pus tipicmint walon. Egzimpes:

• toet (toit), doet (doigt), moes (mois), poere (poire), boere (boire), stoele (étoile)

oi

Prononçaedje: come wa (ou wâ) è payis di Nameur, è l' Ardene eyèt on boket do payis di Châlerwè. Come wè (ou wé) è payis di Lîdje. Come ô ou oû è payis di Châlerwè. Egzimpes:

• boird (bord), moirt (mort), moite (moirte), ripoizer (reposer)

on

Loukîz al façon di scrîre des mots come vonne (veine), djonne (jeune), evnd.

• djondou (touché), son (son), djonne (jeune), vonne (veine).

ou

• mousse! (entre!), atouwer (tutoyer), avou (avec), ou (ou), dji vou (je veux), metou (mis).

oû

Prononcî come ou, mins pus longou. Egzimpes:

• Moûze (la Meuse), noû (neuf), foû di (hors de), coûte (courte).

p

• pîre (pierre), aprinde (apprendre), po (pour), prinde (prendre), spotchî (écraser), tipike (typique)

r

• råyî (arracher), arester (arrêter), boird (bord).

s

On scrît ss inte deus voyales, come è francès. On scrît c ou ç eto dins les mots ki ravizèt li francès. Egzimpes:

• çoula (cela), sûner (suinter), dissu (dessus), atincion (attention).

sch

Prononçaedje: come ch è payis di Nameur eyèt è l' Ardene; come h è payis di Lîdje; come sk è payis di Châlerwè. Egzimpes:

• scheure (secouer), dischinde (descendre), schåle (échelle), schirer (déchirer), schaper (sauver), scheter (casser).

sh

Prononçaedje: come s (li pus sovint è payis di Lîdje) ou come ch (li pus sovint è payis di Châlerwè). Egzimpes:

• shûre (suivre), shîjhe (veillée), shîjh (six), sheur (sûr)

t

Prononçaedje: tofer t èt måy s (on scrît, metans: atincion). Egzimpes:

• tins (temps), atrape (attrape), droete (droite), tåte (tarte, tartine)

tch

Prononçaedje: come dins li francès tchèque. Egzimpe:

• tchant (chant), raetchî (cracher), betch (bec), spotchî (écraser), tchwezi (choisir).

u

Prononçaedje: u, mins mwints côps pus distinkyî k' è francès. Egzimpes:

• pus (plus), namurwès (namurois), polu (pouvoir), cahute (cahute).

û

Prononçaedje: come on u, mins longou eyèt tinkyî. Egzimpes:

• hût (huit), cût (cuit), nûleye (nuage), rûle (règle), shûte (suite).

un

Ci scrîjha la n' egzisteye ki dins troes mots è walon.

• brun (brun), djun (juin), comun (commun).

v

• vint (vent), sovint (souvent), divni (devenir), vola (voilà), avou (avec)

w

Cisse lete si lome wé ou doble u è walon. Egzimpes:

• walon (wallon), want (gant), hawer (aboyer), rexhowe (issue), årdinwès (ardennais), cwand (quand)

x

Ci scrîjha la n' e-st eployî ki dins des mots eternacionås wice ki li prononçaedje est ks. Egzimpes:

• taxi (taxi), paradoxe (paradoxe).

Dins les ôtes cas eyu çk' on-z a on x è francès, on scrît fonéticmint:

• egzamin (examen), deus (deux), Brussele (Bruxelles).

xh

Ci scrîjha la si prononce come h è payis di Lîdje eyèt come ch ôte påt (Nameur, Châlerwè, Ardene). Egzimpes:

• pexhon (pèchon $\sim$ pèhon) (poisson), baxhî (bachî $\sim$ bahî) (baisser), bouxhî (bouchî $\sim$ bouhî) (frapper), moxhe (mohe $\sim$ moche $\sim$ mouche) (mouche), ouxh (ouh $\sim$ uch $\sim$ ouch) (porte), ronxhe (ronhe $\sim$ ronche) (ronce), cwaxhî (cwachî $\sim$ cwahî) (blesser), pixhî (pihî $\sim$ pichî) (pisser), coxhe (cohe $\sim$ coche $\sim$ couche) (branche), laxhe (lache $\sim$ lahe) (laisse), etc.; codjowaedje des viebes avou -i: i finixhèt (i finichèt $\sim$ i finihèt) (ils finissent); mode subjonctif: i fåt qu' vos vnoxhe (vnohe $\sim$ vnoche) + autres formes (il faut que vous veniez)...

y

Cisse lete la ni sieve a scrîre ki li son yod y, èt måy li son i. On scrît i après 'ne cossoune, a pus ki si èn ôte i shûreut. Egzimpes:

• aweye (aiguille), yebe (herbe), tiesse (tête), vey (voir), eyèt (et), ancyin (ancien).

z

Li son z si scrît tofer z. Egzimpes:

• zûner (bourdonner), cåzer, djåzer, dvizer (parler), raezer (raser), egzister (exister), zels (eux), on-z a (on a).

Les discandjes di letes

• k dvént c pa dvant a, o, u eyèt les cossounes: viker, nos vicans (vivre, nous vivons) kimincî, dji cmince (commencer, je commence).
• c dvént ç pa dvant a, o, u eyèt les cossounes: kimincî, kiminçmint (commencer, commencement); doûce, doûçmint (douce, doucement); prononcî, prononçaedje (prononcer, prononciation).
• g dvént gu pa dvant e, i: baguer, nos bagans (déménager, nous déménageons).
• y dvént i pa dvant 'ne vweyale, såf i: comunyî, nos comunians, vos comunyîz (communier, nous communions, vous communiez).
• an, in, on divnèt am, im, om dvant p ,b: timbe (timbre), bombe (bombe), asdjambler (enjamber).

Li spotchaedje des voyales

Bråmint des mots walons polèt esse seuye-t i «plins», seuye-t i «spotchîs», sorlon k' ene voyale k' i gn a dvins si prononce ou nén. Li pus corante sipotchåve voyale è walon est i. Li spotchåve voyale tchait cwand li sillabe eyu çk' elle est shût ene cloyowe sillabe (yene ki finit avou 'ne cossoune prononceye). Egzimpes:

• ele riprind (elle reprend) > dji rprind (je reprends); divant lu (avant lui) > pa dvant lu (devant lui); ene sicole (une école) > li scole (l'école); nosse pitit (notre petit) > li ptit (le petit); on noer tchivå (un cheval noir) > on blanc tchvå / djvå (un cheval blanc); ele kitape (elle gaspille) > i ctape (il gaspille); Mareye dischind (Marie descend) > Lorint dschind (Laurent descend).

Les mots ki polèt esse sipotchîs sont, par egzimpe, les cis ki cmincèt avou ri- (riprinde, ritni, rivni...), ki- (kitaper, kimincî, kifesse,...), si- (sipotchî, sitårer, sitrindre...). Sacwants mots eprontés dierinnmint ni sont nén spotchåves: spéciå, spécifyî, spéculer, spontané, sprint... Beacôp des ôtes mots walons sont spotchåves eto; metans: tos les pronos, les, dedja, endè, polu, volu, evnd.

Variantes

• È l' Årdene, li spotchåve vweyale n' est nén i mins sovint u: ele ruprind, ele cutape, Mareye duschind...
• È payis di Châlerwè, dins les mots ki cmincèt avou r + cossoune ou s + cossoune, li spotchåve vweyale si stitche pa dvant li s: ele erprind, ene estindeye...

Dobès cossounes

On n' sicrît deus cossounes ki cwand on-z è prononce deus po do bon, çou k' est foirt råre. Egzimpes:

• ome (homme), soner (sonner). Mins: elle a (elle a), dji tirrè (je tirerai), ciddé (ici).

Dins des mots come dissu (dessus) ou djonne (jeune), i gn a k' ene seule cossoune di prononceye. A feyes, i fåt po do bon prononcî deus s. Adon, on scrît come çouchal:

• dis'sotlé (désaxé), dis'siervi (desservir)

Adeurixhmint des cossounes å coron

Les doûcès cossounes (b, d, g, dj, z) sont tofêr adeureye cwand c' est k' ele si trovèt å coron d' on mot, çou ki vout dîre k' ele si prononcèt come p, t, k, tch, s respectivmint:

• båbe prononcî baupe ou bâpe (barbe); gade prononcî gate (chèvre); figue prononcî fike (figue); rodje (rouge) si prononce come rotche (roche); dji tûze prononcî tûsse (je réfléchi)

Simplifiaedje des shûtes di cossounes å coron des mots

Les Walons simplifièt tofer les shûtes di cossounes å coron des mots:

• bate (battre), pilasse (pilastre), sôcialisse (socialisme ou socialiste).

Candjmints des cossounes divins les mots

Les mots come tch(i)vå (cheval), tch(i)vea (cheveux), tch(i)veye (cheville), tch(i)vuron (chevron), tch(i)volî (chevalier), tch(i)vene (chevesne), on côp spotchîs, si polèt prononcî di deus manîres: avou des doûcès cossounes è payis di Lîdje eyèt è l' Ardene (on djvå, des djvès, evnd.) eyèt avou des deurès cossounes ezès payis di Nameur eyèt di Châlerwè (on tchfau, des tchfias). Bråmint des ôtes mots walons ont leus cossounes ki candjèt. Voci sacwants egzimpes:

• dji sbare (zbar) (j'effraie); dji cdû (gdû) (je conduis); d' asgur (zg) (en équilibre); disbaler dizb (déballer); rasgoter (razgoter) (vider jusqu'à la dernière goutte); havter ((h)after) (accrocher); nîvter (nîfter) (neiger légèrement); dobmint (dopmint) (doublement); såvadjmint (sôvatchmint, sâ-) (sauvagement); abcès (apcè) (abcès); medcén (mètsin, mètsé) (médecin); admete (an'mète) (admettre); etindmint (ètinn'mint) (entendement); diâle (djâle) (diable); tiesse (tchèsse) (tête); assiete (achète) (assiette); pourcea (pourcha) (cochon); pluzieurs (plujeûrs) (plusieurs), evnd.

Les loyeures

A rviêr di çou ki s' a sovint fwait djusk' asteure, on n' sicrît nén, è rfondou walon, des loyeures etur les mots å pluriél:

• les ôtes efants (èt nén lès-ôtes-èfants) (les autres enfants); des adawiantès afwaires (èt nén dès-adawiantès-afwaires) (des choses séduisantes).

Les hikets inte deus voyales

Les hikets inte deus voyales (divins on seul mot ou etur deus mots) sont sovint espaitchîs è walon gråce a des letes ki si stitchèt inte les deus voyales. I s' adjit sovint d' on z. I gn a ene loyeure di scrîte pa dvant cisse lete di loyaedje.

• po-z ariver (pour arriver), i finit pa-z ariver (il finit par arriver), tot-z î pinsant (en y pensant), ça chène si bon do-z è ravu onk (ça semble si bon d'en ravoir un), aboute-z è (donnes-en), vos n' avoz k' a-z esse la (tu n'as qu'à être là), on-z a soe (on a soif).

Des ôtès letes di loyaedje coranmint eployeyes: st:

• il e-st on pô malåde (il est un peu malade), di-st on (dit-on), elle esteut-st evôye (elle était partie), l' åbe s' a-st abatou (l'arbre s'est abattu)

A dvins des mots, on-z årè sovint on y:

• on teyåte (un théâtre), èn aviyon (un avion).

Les croles å coron des mots

On boute tél côp ene crole å coron d' on mot po mostrer k' ene cossoune si doet prononcî, å rvier di çou k' on pôreut pinser tot tûzant a d's ôtes richenants mots (è walon ou è francès). Egzimpes:

• as' fwin? (as-tu faim?)

Les croles å dvins des mots

I gn a tot plin des croles å dvins des mots dins les transcrîjhaedje fonétikes (sistinme Feller). I gn a foirt waire è rfondou walon. Egzimpes:

• dji cmince (nén dji c'mince) (je commence); dj' abotneye (nén dj' abot'nêye) (je boutonne); dji rpasrè (nén dji r'pas'rè) (je repasserai).

Li «e moya» do francès

Dins les sistinmes di transcrîjhaedjes fonétikes, on rcopeye sovint les «e moyas» do francès, oudôbén bouter ene crole al plaece. È rfondou walon, on shût li prononçaedje:

• télmint (nén télemint ni tél'mint) (tellement); doûçmint (nén doûç'mint ni doûcemint) doucement; dji pasreu (nén passereu ni pas'reu) (je passerais); havter (nén hav'ter ni haveter) (accrocher).

On s' sieve portant d' ene divintrinne crole cwand on-z a 'ne shûte di deus letes ki s' prononçrint ôtrumint sins crole. Metans:

• Walon'reye (Wallonie); Djen'vå (Genval, no di plaece); nos hin'rans (nous jetterons); dji dman'reu (je resterais); dji c'hatche (je hache); adag'ner (couvrir de crasse); dis'sotlé (désaxé); dis'siervi (desservir); si dis'saizi (se dessaisir)

Les loyeures

Li loyeure sieve po les mots batis pa aclapaedje, notanmint les nombes eyèt les pronos mostreus:

• on fås-vizaedje, do spite-a-les-îs (de la poudre aux yeux); swessante-troes (soixante-trois); cisse-lale (celle-là)

On stitche ene loyeure divant 'ne lete di loyaedje:

• i sont-st evoye; po-z avni (pour venir)

Tipografeye

On laiye on vûde inte on mot spotchî eyèt li mot ki shût, ki ci-chal atake avou 'ne voyale ou 'ne cossoune:

• i fåt ki dj'_vinxhe (il faut que je vienne); l'_åbe d'_ene veye (l'arbre d'une ville)